Onze kennis van de evolutie van de bacteriële verwekker van de zwarte dood hebben we aan de pulpa van oude tanden te danken. In de veertiende eeuw eiste de pandemie binnen een paar jaar de levens van bijna de helft van de Europese bevolking. Maar wat waren de maatschappelijke en economische consequenties daarvan?
De beelden hebben we allemaal ooit gezien: houtsnedes van geraamtes die middeleeuwse steden terroriseren en tekeningen van bergen lijken. We hebben allemaal ook de cijfers over de zwarte dood ooit gehoord: tussen 1347 en 1351 stierf zo’n derde tot de helft van de Europese bevolking. Wereldwijd waren er naar schatting 75 miljoen doden. In de veertiende eeuw had niemand een vermoeden van het bestaan van micro-organismen. Paus Clemens VI verklaarde de pest als een straf van God. De hoogleraren van de faculteiten geneeskunde van de Universiteiten van Parijs en Montpellier zochten liever een wetenschappelijke verklaring. De zwarte dood was het gevolg van een ongelukkige stand van de planeten (op één lijn) die aardbevingen en het vrijkomen van schadelijke dampen ofwel miasma’s veroorzaakte.
Pas in 1894 werd in Hongkong de bacterie van de zwarte dood, Yersinia pestis genoemd, ontdekt. Rond dezelfde tijd poneerde in India de in Rusland geboren arts Waldemar Mordechai Haffkine (die ook een vaccin voor de ziekte ontwikkelde) dat de zwarte dood door door ratten gedragen vlooien werd verspreid.
Voormaag
Schilderij van de zwarte dood in Marseille.
Skeletten van 3.800 jaar geleden in het Wolgagebied van Rusland.
In de tandpulpa werd het DNA gevonden van de Yersinia pestis-stam van de zwarte dood (builenpest). Hoe ontstond bacterie Yersinia pestis? Voor het antwoord daarop werd teruggegaan naar het genetisch materiaal in de (in leven gevasculiseerde) pulpa van de tanden van oude lijken. In de zesde eeuw van onze jaartelling eiste de ‘pest van Justinianus’ naar schatting 25 miljoen
Dit artikel is verschenen in TandartsPraktijk nr. 8, 2020.
